Yörüklerde Keçilerin Tanımlanması
Prof. Dr. Nüzhet Türker
Hayvanların ait oldukları topluluklar için önemi, hayvanların isimlendirilmesinden anlaşılır. Örneğin, Kırgızlar, yaşamlarında önemli bir yer tutan atı, doğduğu andan itibaren yaşına, cinsiyetine göre isimlendirmiştir: Kulun (yeni doğmuş at yavrusu), cabagı (altıncı aydan sonra), tay (sırtındaki kalın yünleri düşen yavru, bir yaşına kadar), tay-baytal (dişi Tay), kunan (üç yaşında), bıştı (dört yaşında), canı-asıy veya bir-asıy (ilk büyük azı dişi çıkan at)... Liste bu şekilde uzar gider.
Geçimlerini hayvancılıkla sağlayan Yörükler için de keçi yaşamlarının vazgeçilmez bir parçasıdır. Yüzlerce keçinin bulunduğu bir sürüde, her bir bireyi tanımak nasıl mümkün oluyor? Burada, eski zamanlardan çıka gelen, ayrıntılı bir tanıma sistemi devreye giriyor. Üç aşamalı sistemin birinci basamağını ayırıcı özellik oluşturuyor, yani cinse ve olgunluğa göre isimlendirme.
Doğumdan sonra sadece süt emen keçi yavrusuna körpe denir. Körpe yaklaşık iki haftalık olunca bir yandan süt emerken diğer yandan da yaprak yemeğe başlayınca oğlak olarak isimlendirilir. Emmeyi tamamen bırakan oğlak, artık çebiç olur. Bundan bir yıl sonra, çiftleşme mevsimi geldiğinde çebiçlerin erkeği öveç, dişisi ise yazmış olur. Doğum yapan yazmış keçi, cinsel olgunluğa erişen öveç ise teke olur. Birden fazla doğum yapan dişiler ana keçi veya anaçı olarak adlandırılır. Öveç olmadan önce enenen (iğdiş edilen) erkek keçiye erkeçi, yaşlanınca da kart erkeçi denir.
İkinci basamak tanımlama ise betimsel isimlendirme düzenine dayanan tanımlamadır: Kulak şekli, kıl rengi, bedensel özellikler. Bu basamakta isimlendirme renk-kulak şekli-bedensel özellik olarak sıralanır.
Kıl rengi tek renk, çok renkli ve kısmi renkli olmak üzere üç temel sınıftan oluşur. Tek renk tanımlamak için ak, kara, gök(mavimsi gri renk), boz, sarı (kahverengi), mor (kırmızımtrak açık kahverengi) kullanılır. Çok renklileri tanımlamak için kullanılan desen belirten terimler ala (vücudun ön kısmı beyaz, arka kısmı siyah veya tam tersi), kula (vücudun orta kısmı beyaz, geri kalan kısmı kara) ve çapar (küçük benekli alaca) olarak sıralanabilir. Parçalı renklileri tanımlamak için ise kır (kulakta karışık beyaz kıl), geri (kulağın arka kenarı koyu renkle çevrili), yanal (yanağın rengi kahverengi), sakar (sadece baş kısmı beyaz), yıldız sakar (beyazlık yıldız şeklinde), kulalı (sırtta beyaz çizgi), kara baş (sadece başı siyah olan keçi), börül (karından sırt kısmına kadar beyaz), sekil (bacağın alt kısmı beyaz)
Bedensel özelliklerden en çok kullanılan terimler ise şöyledir: kabak (boynuzsuz), dikmen (düz boynuz), büküş (kulağı bükük), küpeli (boğazda saçak gibi kıl veya sarkıklık) ve topak (küçük bedenli) terimlerdir.
Keçilerin kulakları temelde üç sınıfa ayrılmaktadır: Yabur (geniş enli, uzun ve sarkık kulak), doğu (kıvrık şekilde düz uzanan kulak) ve çomak (yana doğru kısa çıkan kulak). Ek olarak kerpen (yana doğru uzunca çıkan geniş kulak) ve doğu kepen (Doğu sınıfına yakın kerpen kulak tipi) karışık kulak tiplerini tanımlamak için kullanılır.
Birden fazla kıl rengi bulunduğunda renk sıralaması sırasıyla baskın beden rengi, kulak rengi, yanak rengi ve baş rengi şeklindedir. Keçinin rengi belirtildikten sonra kulak şekli ve en son olarak da varsa bedensel özelliği belirtilir. Örneğin, kulağı beyaz kıllı, yanağı kahverengi, geniş ve sarkık kulak, boğazında saçak gibi kılı olan mavimsi gri renkli keçi için tanımlama gök kır yanal yabur küpeli şeklindedir.
Bu üç basamaklı tanımlama sistemi, keçi sayımında Yörüklere büyük kolaylık sağlamaktadır.
Yörükler keçilerine bireysel isimler de verirler. İsimler çok farklı olabilmekle birlikte genellikle keçilerin kökenlerine veya bireysel özelliklerine dayanmaktadır. Genellikle bireysel isimler ana tarafından nesilden nesile aktarılmaktadır. Bu şekilde oluşturulan keçi sülalesini nesilden nesile takip etmek mümkün olabilmektedir.
Kaynakça
1. Göçebeliğin Dünyası, Masatake Matsubara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 424, 2012
2. Dünden Bugüne sebil Yörükleri, Ali Meydan, Pegem Akademi, 2016